– Меруерт ханым, жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесіне тоқталсақ. Бұл жағдайға ең жиі алып келетін негізгі себептер қандай?

– Бұл өте күрделі және көпқабатты мәселе. Жасөспірімдер арасындағы суицидтің артында көбінесе эмоциялық күйзеліс, жалғыздық сезімі, өз-өзін бағаламау, мектептегі буллинг (қорлау, кемсіту), отбасылық қатынастардың нашарлығы, әлеуметтік қысым сияқты факторлар тұрады. Кейде сырттай бәрі жақсы көрінуі мүмкін, бірақ бала ішінде терең жан жарасын көтеріп жүруі ықтимал.

Кей жағдайларда ата-ананың тым жоғары үміті, қатал тәртіп, баланың өзін жеке тұлға ретінде сезіне алмауы да әсер етеді. Жасөспірімдердің психикасы әлі толық қалыптаспағандықтан, олар белгілі бір қиындықты — уақытша жағдайды — өмірдің соңғы нүктесі деп қабылдап, сол сәттік эмоциямен суицидке баруы мүмкін.

– Қазіргі әлеуметтік желілердің, интернеттің бұл жағдайға әсері қандай?

– Өте үлкен әсері бар. Қазіргі таңда балалардың күнделікті өмірінің көп бөлігі әлеуметтік желілерде өтеді. Мұнда олар үнемі салыстыруға, бағалауға, кейде кибербуллингке ұшырайды. «Мінсіз өмір» туралы жалған образдар бала психикасына қысым түсіреді. Сонымен қатар, кейбір қауіпті интернет-контент, суицидті романтика етіп көрсететін топтар мен форумдар да психологиялық тұрғыдан әлсіз балаларды теріс әрекетке итермелеуі мүмкін.

– Ал мұндай жағдайлардың алдын алуда ең басты рөлді кім атқаруы керек? Мектеп пе, ата-ана ма, әлде қоғам ба?

– Бұл — баршаның жауапкершілігі. Ата-ана — бірінші кезекте. Балаға махаббат пен қауіпсіздік сезімін, сенімді орта құру — ата-ананың міндеті. Қарым-қатынас ашық, сенімді болу керек. «Не болды?» деп емес, «Сен не сезіп тұрсың?» деп сұрауды үйренуіміз керек.

Мектеп те үлкен рөл атқарады: мұғалімдер мен мектеп психологтары баладағы өзгерісті байқап, уақытында көмек көрсетуі керек. Ал жалпы қоғам ретінде біз бұл тақырыпқа ашық қарап, стигманы (яғни, «бұл туралы айтуға болмайды» деген ойды) жоюымыз қажет. Суицид — әлсіздік емес, бұл — жан айқайы.

– Бала мұндай күйге түскенін ата-ана қалай байқай алады? Қандай белгілерге назар аударған жөн?

– Кейбір белгілерге мұқият болу керек:

Көңіл күйінің жиі өзгеруі: қуанышты бала кенеттен тұйықталып кетуі мүмкін;

Ұйқы мен тамаққа деген тәбеттің өзгеруі;

Өзін-өзі жазалауға бейімділік (мысалы, қолын сызып тастау, агрессия);

«Маған бәрібір», «Мен бұл өмірге керек емеспін» деген сөздер;

Қызығушылықтарының жоғалуы, бұрын ұнатқан нәрселерге селқос қарауы.

Осындай белгілерді байқаған сәтте-ақ психолог маманға жүгіну керек.

– Қазақ қоғамында психологқа жүгінуді әлі де ұят, әлсіздік деп қабылдайтындар бар. Бұны қалай жеңуге болады?

– Бұл — менталитетімізден қалған қате түсінік. Психолог — адам жанының дәрігері. Денсаулығымыз сыр берсе, дәрігерге барамыз ғой? Сол секілді жанымыз ауырып тұрса — психологқа бару қалыпты нәрсе. Бұл ұят емес, керісінше, өзіңе және жақындарыңа жауапкершілікпен қараудың белгісі.

– Соңғы сұрақ. Жасөспірімге қандай сөз, қандай әрекет үміт беріп, оны өмірге қайта тартуы мүмкін?

– Ең бастысы — шынайы тыңдау. «Сен маған керексің», «Сенің өмірің маңызды», «Сені жақсы көремін» деген сөздер кішкентай сияқты көрінсе де, баланың жүрегіне үлкен әсер етеді. Ол өзін жалғыз емес, маңызды сезінеді. Қандай жағдайда да «бәрі жақсы болады» емес, «мен сенің жаныңдамын» деген сөз маңыздырақ.

– Өте маңызды әрі әсерлі сұхбат болды. Уақытыңыз үшін рақмет!

– Сіздерге де рақмет. Жан ауырғанның жанайқайын ести білетін қоғам болайық.

Ескерту: Бұл сұхбат суицид тақырыбына арналғандықтан, кез келген оқырман үшін триггер болу ықтималдығы бар. Егер сіз немесе сіздің танысыңыз қиын жағдайда болса, дереу кәсіби көмекке жүгінуді ұсынамыз. Қазақстанда 111 (балалар мен жастарға арналған сенім телефоны) немесе 150 (жалпы психологиялық көмек) нөмірлері бойынша байланысуға болады.

Сұхбаттасқан

Олжас Әбдіхалық